Szlakiem przydrożnych figur i kapliczek
W centrum Zakliczyna wznosi się kamienna kapliczka p.w. Matki Bożej Niepokalanie Poczętej (fot.1), pochodząca z 1865 r.. Wykonana została z piaskowca obrabianego gładko, poszczególne elementy spoinowane są zaprawą piaskowo wapienną.
Cokół o prostopadłościennej podstawie, posadowiony został na dwustopniowym fundamencie. Prezentuje typ dwuczłonowego filara z lekkim uskokiem, zakończonego wydatnym profilowanym gzymsem. Boczne płaszczyzny filara dekorowane są płycinami o ściętych narożnikach. W części frontowej podstawy, w rytej płycinie o ściętych narożnikach umieszczono inskrypcję: „Antoni i Elżbieta Danczakowie. Fundatorowie (p1) proszą o Zdrowaś Maryjo”. W elewacji centralnej filara, w wnęce półkoliście sklepionej znajduje się płaskorzeźba Chrystusa Nazareńskiego w cierniowej koronie (p2) (fot.2). Owalną, szeroką twarz o łagodnym, pełnym dostojeństwa spojrzeniu, ujmują fryzowane włosy opadające na kark. Stojąca postać odziana jest w tunikę z zarysem uwypuklającym ledwo widoczne zgięcie lewego kolana, spod niej wystają czubki stóp. Sznur swobodnie oplatający szyję spływa wzdłuż ciała, krępując ułożone równolegle dłonie. Na piersiach zwisa szkaplerz z wygrawerowanym krzyżem, nawiązując do herbu zakonu trynitarzy (p3), Poniżej płaskorzeźby znajduje się inskrypcja podająca rok powstania kapliczki: RP. 1865.
Na gzymsie cokołu osadzono profilowany cokolik, podtrzymujący naturalnej wysokości rzeźbę o miękkim modelunku. Przedstawia ona sylwetkę Matki Bożej Niepokalanie Poczętej stojącej na półksiężycu (fot.3). W lewej ręce trzyma berło, atrybut królewski, natomiast prawa uniesiona do góry w geście dłoni, sugerując obejmowanie „Kogoś” – Jezusa – darczyńcę łask. Głowa Marii bez welonu, ozdobiona koroną zamkniętą. Twarz jej potraktowana indywidualnie o rysach wiejskiej kobiety, z lekko rozchylonymi ustami, wyraża melancholijny uśmiech zadowolenia. Sukienka drapowana o przekątnie ułożonych fałdach przyczynia sie do zdynamizowanie rzeźby. Rzeźba Matki Bożej wyłania się ze struktury architektonicznej, stając się pomostem między ziemską rzeczywistością a wartościami nadprzyrodzonymi. Kapliczkę przekrywa półokrągły, blaszany daszek wykonany z walcowanej blachy, unoszący się na metalowych prętach zakotwionych w gzymsie cokołu (p4).
Stan techniczny kapliczki był bardzo zły. Osypująca się warstwa przypowierzchniowa kamienia była widoczna na prawie całej powierzchni cokołu. Struktura kamienia wykazywała wysoki stopień dezintegracji ziarnistej, spowodowało to bardzo rozległe ubytki i wżery, zwłaszcza od strony odwrocia gdzie cokół uległ znacznej destrukcji(fot.4). Stopień destrukcji był tak duży, że zagrażał stabilności obiektu, dodatkowo jeszcze odchylonej od pionu przez korzenie dwóch dużych lip, które rosły do niedawna w bezpośrednim sąsiedztwie kapliczki. Korzenie drzew wypchnęły stopnie, na których posadowiono cokół kapliczki, powodując ich spękanie i przemieszczenie się fragmentów kamiennych ciosów. Wykruszenie się lica spowodowało zatarcie się inskrypcji na tablicy u podstawy cokołu oraz rozległe ubytki głowy w płaskorzeźbie Chrystusa Nazareńskiego i znaczne uszkodzenia krawędzi. Duży ubytek lewego narożnika podstawy cokołu od strony odwrocia miał charakter uszkodzenia mechanicznego. Natomiast równie rozległe uszkodzenie narożnika nakrywy powyżej, spowodowane było korozją prętów metalowego baldachimu, który na skutek silnego procesu korozji uległ całkowitemu zniszczeniu.
Prace konserwatorskie przy kapliczce prowadzono w okresie od lipca do września 2013 roku. Wykonano nowy fundament wraz z izolacją w miejscu wskazanym przez właściciela działki. Na fundamencie posadowiono dwa nowe stopnie zrekonstruowano z piaskowca z Długopola. Oczyszczono powierzchnię kamienia z nieestetycznych i blokujących porowatość materiału czarnych nawarstwień tzw. fałszywej patyny. Usunięto mechanicznie nawarstwienia powłok lakierniczych i farb bitumicznych oraz nieprawidłowe uzupełnienia cementowe o odmiennych od kamienia cechach fizycznych (p5). Wykonano fleki z piaskowca w miejscu rozległych ubytków odwrocia cokołu oraz ubitych narożników podstawy i nakrywy cokołu. Odwrocie kapliczki w części środkowej na skutek całkowicie zintegrowanego kamienia zamieniono nowym. W celu zahamowania postępowania w głąb procesu destrukcji dokonano konsolidacji strukturalnej zniszczonych, zdezintegrowanych partii kamienia, konsolidującym środkiem - Steinfestiger 300.
W ramach konserwacji estetycznej wykonano konstrukcję pod większe uzupełnienia z niekorodującego mosiężnego drutu osadzonego na żywicy epoksydowej. Małe ubytki formy architektonicznej piaskowca oraz spoin uzupełniono mineralnym kitem firmy Remmers Funcosil Restauriermörtel o barwie dopasowanej do uzupełnianych fragmentów. Zaprawy w spoinach uzupełniono masą krzemianowo-wapienną. Strukturę kamienia wzmocniono preparatem KSE 300 firmy Remmers. Konserwację zakończono przeprowadzeniem zabiegu hydrofobizacji, metodą kilkakrotnego powlekania do pełnego nasycenia wszystkich kamiennych detali paro-przepuszczalnym preparatem krzemoorganicznym. Metalowy daszek odczyszczono z produktów korozji, pokryto podkładową warstwą farby z inhibitorem korozji żelaza i pomalowano farba grafitową.
Geneza kultu Matki Bożej Niepokalanie Poczętej kształtowała się od początku świata, od chwili utraty przez człowieka raju i obarczeniu go grzechem pierworodnym. Zależność Starego i Nowego Testamentu odnosi sie również do Marii Dziewicy. Zapowiedź Jej przewija sie w proroctwie Starego Testamentu. - jako osoby ludzkiej, początkującej Odkupienie Świata. Maria przyczyniła się do zniszczenia skutku grzechu pierworodnego, zapoczątkowanego przez Ewę, która padła ofiarą podszeptów zła. „Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę. Pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono ugodzi cię w głowę, a ty ugodzisz je w piętę” ( Ks Rdz. 3.15). Zawarta jest tutaj zapowiedź przyjścia Mesjasza Jezusa Chrystusa z łona Dziewicy Marii. Poświadcza to prorok Izajasz: „Oto panna pocznie i porodzi syna i nazwie Go imieniem Emanuel” ( Bóg z nami) (Ks. Izajasza. 7.14). „Absolutna nieprzyjaźń” wyklucza istnienie grzechu, również pierworodnego (p6). Wyjątkowość Marii została również potwierdzona w Księdze Przysłów „Pan mnie stworzył, swe arcydzieło przed swoimi czynami, od dawna, od wieków jestem stworzona, nim ziemia powstała” (Ks. Prz. 8.22-31).Maria nosi w sobie bezwzględną czystość, nieskażenie od samego początku.
Afirmacja wyjątkowości Marii i Jej Niepokalanego Poczęcia znajdujemy w ewangelii św. Łukasza (1.28-1.42). Nazwana została przez Anioła Gabriela łaski pełna, a przez św. Elżbietę: „Błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona”. Termin „pełna łaski” wypowiedziany przez Archanioła Gabriela nie dopuszcza jakiegokolwiek skażenia grzechem. Zawołanie wywodzi się jeszcze przed aktem Wcielenia, więc odnosi się tylko do Marii (p7).
W początkach chrześcijaństwa Maria jako rodzicielka Boga i człowieka była nazwana Theotokos - „Matka Boga, bez grzechu poczęta” - taki przymiot wykrystalizował się w IV i V wieku, w okresie sporów chrystologicznych. Finalizacja nastąpiła podczas obrad soboru w Efezie w 431 roku, wówczas ogłoszono Marię Bogarodzicą (p8), potępiając wrogie tezy Nestoriusza (p9). Precyzyjnej wykładni dostarczył nam sobór w Chalcedonie w 451 roku, ustalił doktrynę ogłaszającą, że Chrystus jest jedną osobą zwaną „Logos”, w której są dwie natury: boska i ludzka o różnych właściwościach i działaniach (p10). Macierzyństwo Marii odnosi się więc do osoby, w następstwie zjednoczenia hypostatycznego czyli osobowego. Dokumenty Synodu laterańskiego z 649 roku określają: „że właściwie i prawdziwie Święta Boga Rodzicielka, zawsze Dziewica Niepokalana Maryja, poczęła z Ducha Świętego, nienaruszenie zrodziła Syna Bożego (Deus Logos) zrodzonego z Boga, a to dziewictwo Jej trwa nieskażone i po narodzeniu”(p11). W konstytucji „Cum praeexcelsa” ogłoszonej w 1476 roku przez papieża Sykstusa IV (1471-1484) znajdujemy wyrażenie: „Niepokalanej Dziewicy nadzwyczajne poczęcie” (Immaculatae Virginis mira conceptio) (p12). Dekret Soboru Trydenckiego z 1546 roku o grzechu pierworodnym nie obejmuje „błogosławionej i niepokalanej Dziewicy Bożej Rodzicielki” (p13). Ustalenia soborowe zezwalają jednak na przedstawianie w sztuce Marii jako Niepokalanie Poczętej. Ugruntowanie nauki o ustrzeżeniu od zmazy grzechu pierworodnego, ze względu na zasługi Chrystusa, odnajdujemy w bulli „Sollicitudo omnium Ecclesiarum” (p14) ogłoszonej w 1661 roku przez papieża Aleksandra VII (1655-1667). Ukoronowaniem powszechnej wiary w Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny było dopiero ogłoszenie dogmatu przez papieża Piusa IX (1846-1878) w bulli ”Ineffabilis Deus” w dniu 8 grudnia 1854 roku mocą własnej, najwyższej władzy w Kościele (p15).
W okresie poprzedzającym zatwierdzenie dogmatu, w świadomości tutejszej ludności tkwiło głębokie przeświadczenie o tytule Matki Bożej jako Niepokalanie Poczętej. Maria obdarzona wieloma przymiotami, koncentruje się na przesłaniu chrystologicznym, przypomina o grzechu pierworodnym, zniszczonym przez łaskę uświęcającą, darze chrztu - owocu Odkupienia Chrystusa. Pośrednią przyczyną człowieczeństwa Chrystusa stała się Maria Niepokalanie Poczęta, uczestniczka dzieła zbawienia. Wierzący utożsamia się z wizerunkiem królującej Madonny, nawiązuje się ponadczasowa interakcja w akcie uwielbienia Boga.
Przypisy:
1. Powinno być: Fundatorzy.
2. Motyw nawiązuje do cierpień Narodu Polskiego po upadku Powstania Styczniowego.
3. Herb zakonu wywodzi się z wizji św. Jana Mathy, ukazującej Chrystusa Pantokratora z niebiesko – czerwonym krzyżem wraz z dwoma niewolnikami o ciemnej i białej karnacji skóry, nawiązując do zadania zakonu – wykupu niewolników.
4. W 2012 roku mieszkańcy wykonali nowy daszek, w miejsce całkowicie zniszczonego.
5. Powodowało to ograniczenie odprowadzanie wilgoci i przyczyniało się do kumulacji soli w jego strukturze wskutek stałego zawilgocenia i związanej z tym destrukcji.
6. Herman T. CM. Tajemnica Marii, Warszawa 1999, s.75.
7. Ibidem, s.76.
8. Dokumenty Soborów Powszechnych, Baron A., Pietras H., t.1, Kraków 2001, s. 179
9. Ibidem, s. 159.
10. Ibidem , s. 223.
11. Denzinger H., Enchiridion Symbolorum, Friburg – Barcinone 1952, s. 121.
12. Ibidem, s.271.
13. Ibidem, s. 283.
14. Ibidem, s. 363.
15. Ibidem, s. 458-459.
