KWW Jarosława Szlachetki

Tereska jest czeska

Tereska jest czeska
Tereska jest czeska

Trudno powiedzieć z całą pewnością, jaka była geneza dostarczenia „Tereski” nad Rabę i Bysinkę. W tej materii przydatna może okazać się dopiero szczegółowa kwerenda materiałów archiwalnych z okresu zaborów, zwłaszcza znajdujących się w Archiwum Państwowym i Bibliotece Jagiellońskiej

Na łamach Gazety Myślenickiej ukazał się niedawno artykuł pt. „Nasza „Tereska” w remoncie” (nr 30/807 z 9 sierpnia 2012 r.). Omówiono w nim jakże cenną inicjatywę odnowienia fontanny usytuowanej na myślenickim rynku, wraz z obecnym stanem prac w tym zakresie. Niejako przy okazji przedstawiono rys historyczny zabytkowego posągu, nie ustrzegając się przy tym pewnych nieścisłości, powielanych zresztą dość często (p1). Pora dać temu kres, ukazując jednoznacznie z czym tak naprawdę mamy do czynienia, zwłaszcza, że mówimy o najbardziej znanym obiekcie małej architektury, kojarzonym już od ponad wieku z Myślenicami, o którym wiemy, iż pojawił się na rynku w 1893 r., w miejscu wcześniejszej sadzawki i nie jest jedynym w swoim rodzaju, gdyż identyczna figura znajduje się w bułgarskim Razgradzie (na zdjęciu).

Trudno powiedzieć z całą pewnością, jaka była geneza dostarczenia „Tereski” nad Rabę i Bysinkę. W tej materii przydatna może okazać się dopiero szczegółowa kwerenda materiałów archiwalnych z okresu zaborów, zwłaszcza znajdujących się w Archiwum Państwowym i Bibliotece Jagiellońskiej, choć już teraz należy ją wiązać z funkcjonowaniem dawnych wodociągów (p2), których sukcesorem jest obecny Miejski Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Myślenicach. Nie to jest jednak najistotniejsze. Bardziej frapujące wydaje się bowiem ustalenie pochodzenia samego monumentu (rzekomo powstałego w wiedeńskiej odlewni), co będzie zasadniczym przedmiotem niniejszego tekstu.

Skoro w Myślenicach przekazy o przeszłości fontanny prawie zupełnie zatarły się w pamięci dzisiejszych mieszkańców, jedynym wyjściem wydaje się skierowanie po odpowiedź wskazanym już tropem na południowy wschód Europy. Razgrad trudno zaliczyć do metropolii wielkości Sofii, Płowdiw czy Warny, lecz wbrew obiegowej opinii to nie miasteczko, a dość spore miasto nad rzeką Biały Łom, znacznie większe od Myślenic, bo liczące ok. 40 tys. osób, stanowiąc w Bułgarii skupisko ludności mniej więcej rangi polskiego Tarnowa (proporcjonalnie do wielkości obu krajów). Warto go zwiedzić, znajduje się wszak bezpośrednio na szlaku wiodącym przez Rumunię wielkim mostem granicznym na Dunaju (droga międzynarodowa E70) do czarnomorskich kurortów i może poszczycić się znaczącymi zabytkami. Zwłaszcza pozostałością rzymskiego miasta Abrittus, koło którego doszło w 251 r. do słynnej bitwy z Gotami pod wodzą ich króla Knivy (zakończonej pierwszą w dziejach znaczącą porażką imperium i śmiercią w walce cesarza Decjusza). Oprócz tego trzeba koniecznie zobaczyć m.in. meczet Ibrahima Paszy z 1530 r. (trzecia co do wielkości świątynia muzułmańska na Bałkanach wyłączając Stambuł), a także charakterystyczną wolnostojąca wieżę zegarową z 1864 r. Dla nas jednakże priorytetową jest siostrzana do „Tereski” fontanna, zwana    

Nie jest ona zbytnio wyeksponowana, stojąc zaraz obok postoju taksówek, bezpośrednio na chodniku przy alei z platanów

w samym centrum w pobliżu kina. Niemniej stanowi po dziś dzień jeden z symboli tego miasta, a wodopój jest nieustannie czynny. Woda źródlana stale tryska. Tworzą się po nią czasem kolejki chętnych do wypełnienia przyniesionych ze sobą baniaków. Rzesze mieszczan i przyjezdnych opłukują także twarze i piją wodę bezpośrednio w miejscu wypływu, co nie może dziwić, zważywszy na nader częste upały w tej szerokości geograficznej, powodujące potrzebę częstego uzupełniania płynów. Znajomość losów tamtejszej fontanny okazuje się zaś iście imponującą w porównaniu z myślenicką odpowiedniczką, o której istnieniu w Razgradzie dobrze wiedzą.

składa się z kamiennego postumentu o takich samych proporcjach i kształcie jak znany nam na co dzień żeliwny cokół, lecz bez ozdób w postaci paszcz lwów oraz innych elementów dekoracyjnych. Woda wydostaje się natomiast z dwóch rur zainstalowanych od przodu i tyłu w podajniku wykonanym również z kamienia, spływając odpowiednio do niewielkich mis z tego samego materiału, częściowo znajdujących się poniżej poziomu terenu, czyli betonowej kostki brukowej, otaczającej zewsząd fontannę. Na szczycie postumentu zakotwiona została żeliwna figura kobiety odzianej w peplos przewieszony przez prawe ramię, z lewą piersią i ramieniem nagimi oraz uniesionymi obiema rękami, w których dzierży amforę opartą na jej barku i głowie lekko ugiętej w lewo. Choć nieco przyrdzewiała jest ona bez wątpienia identyczna z „Tereską” (zob. materiał zdjęciowy). Z danych dostępnych na bułgarskich witrynach internetowych można wyczytać, że

to zabytek o znaczeniu krajowym, powstały po 1895 r. (przypuszczalnie w 1898 r.) i występuje oprócz Razgradu także w Polsce w Myślenicach oraz w miejscowości Dolni Logatec w Słowenii i innych. Wyjaśniono nadto, że takowe pomniki fontanny odlewano w fabryce metalurgicznej w ostatnich 30 latach XIX i na początku XX w. w miejscowości Blansko, gdzie znajdują się trzy takie same posągi. Ich autorem jest znany rzeźbiarz modeler Pavel Veverka (1826-1899), pracownik w zakładzie metalurgicznym, a wzorzec dla nich stanowił antyczny posąg z francuskiego Luwru (p3). Oznaczałoby to zatem, iż figura z Razgradu w żadnej mierze nie jest kopią „Tereski”, która choć nieco starsza, to stanowi tylko jeden z wielu jednakowych odlewów i jak pozostałe nie została wykonana w Wiedniu, ale w mieście nieopodal Brna, stolicy Moraw, stanowiących obok Czech główną historyczną krainę wchodzącą w skład Republiki Czeskiej. Nie podlega wręcz dyskusji konieczność weryfikacji tych jakże sensacyjnych informacji.

Logatec w Słowenii to niewielkie 10 tysięczne miasto o rodowodzie celtyckim i rzymskim, leżące nad rzeką Logaščicą, w pobliżu wspomnianej szosy E70, choć oddalone aż o 1200 km na zachód od Razgradu. Jest ono bazą sportów motorowych i zimowych (skocznie narciarskie). Dzieli się na Górny Logatec, znany przede wszystkim ze średniowiecznego zamku wzniesionego w 1307 r. przez Arnolda von Logatsch, a także Dolny Logatec. W tym ostatnim rzeczywiście znajduje się kolejna z omawianych fontann, która w języku słoweńskim jest nazywana „Litoželezni vodnjak” lub „Nimfe z vrčem”. Według danych ze strony internetowej gminy Logatec „Litoželezni vodnjak” został podarowany przez wiedeńską firmę Waggenforer wykonującą lokalny wodociąg w 1897 r. (p4) (prawdopodobnie chodzi o przedsiębiorstwo Carla Wagenführera- zajmującego się m.in. projektowaniem kanału łączącego Morze Czarne przez Dunaj z Adriatykiem [p5]). Znajduje się na początku ul. Čevica i został posadowiony na betonowej podstawie o owalnym kształcie. Składa się z trzech żeliwnych części, tj. podajnika dolnego z dwiema misami, cokołu z głowami lwów ozdobionego ornamentami oraz figury kobiety z dzbanem (p6). Woda wypływa z paszcz drapieżników, trafiając następnie do obu mis. Zarówno cokół, jak i figura, są tożsame z myślenicką „Tereską”, która jak wiemy z autopsji nie posiada podajnika, zastąpionego obłożonym kafelkami betonowym blokiem wewnątrz niecki z piaskowca. Fontannę w Logatecu poddano w 2009 r. pieczołowitemu remontowi, a projekt prac konserwatorskich został upubliczniony (p7). Dostępne są nawet filmiki przedstawiające montaż odnowionej szarej fontanny na podstawie w centrum miasta (p8). Taka sama fontanna znajduje się również w niewielkim uzdrowisku Šmarješke Toplice (p9). Różni się ona od tej w Logatecu wyłącznie prostą betonową podstawą ze złączonych krawężników oraz niebiesko-złotym malowaniem poszczególnych elementów żeliwnych. Do słoweńskiego zdroju trafiła dopiero w 1926 r., za sprawą tamtejszego lekarza i propagatora turystyki.

Ustalenia z Razgradu, co do istnienia i lokalizacji przedmiotowych odlewów w Słowenii, zostały w pełni potwierdzone. Dalsze kroki zmierzają więc nieuchronnie w kierunku Republiki Czeskiej, do Blanska, pierwotnie od XII w. osady należącej do ołomunieckiego biskupa (czego dowodzi „Letopis Kanovníka vyšehradského“), która wedle bułgarskich danych jest kolebką „Tereski” i pozostałych omówionych fontann. Blansko leży nad rzeką Svitawą. Liczy sobie ok. 21 tys. mieszkańców. Pięknie położone w obszarze Morawskiego Krasu posiada nie tylko turystyczne walory, lecz także przebogatą przemysłową historię. Każdy wielbiciel myślenickiej figury będzie niezmiernie zaskoczony przechadzając się po ścisłym centrum, kiedy tylko zajrzy na Wankelovo náměstí. Na nowoczesnej płycie placu ustawiono kilka żeliwnych figur. Stoją one na betonowych blokach, a wśród nich jest oczywiście postać naszej „Tereski” (p10). Tamtejsza „Divka s hydrii” nie pełni jednakowoż funkcji fontanny. Stanowi element czysto dekoracyjny, a zarazem jeden z uwidocznionych przykładów wielkich osiągnięć miejscowego hutnictwa. Warto pozyskać szerszą wiedzę w tej materii i udać się do starej odlewni żelaza z XIX w (tj. „Klamova huť”) (p11) oraz odwiedzić blanski zamek z 1547 r., niegdysiejszą siedzibę Karoliny Meineke, pierwszej żony króla Wielkiej Brytanii i Irlandii Jerzego III Hanowerskiego (p12). W tym ostatnim znajdują się następne posągi (p13). Na odnowionym dzięki norweskiemu grantowi dziedzińcu zamkowym zwłaszcza zachwyca fontanna z niemal identyczną figurą jak nasza (z rozszerzoną amforą), acz całkowicie odmiennym cokołem (w formie żeliwnego słupa zakończonego paterą ociekającą wodą spływającą z niej do niecki) (p14), choć pod względem artystycznym najwyższe walory posiada ponoć inna, zwana „Blanską Wenus”. (p15) Nadto można tam rozszerzyć dotychczas nabytą wiedzę, zaznajamiając się ze stałą ekspozycją pt. „Dekorativní a užitková litina 19. a 20. století”. (p16) Jeśli chodzi o twórcę „Tereski”, czyli mistrza Veverkę, to na czeskich witrynach internetowych dostępne są także szczegółowe informacje dotyczące życiorysu obejmującego przebieg jego kariery (p17) oraz katalogów wszystkich zrealizowanych zróżnicowanych fontann i statuetek (Ceres, Hygie, Rusałki, Wenus, itp.) w renomowanych Salmových železárnách, (p18) należących do koncernów Breitfeld-Danek, Kolben-Danek, a obecnie do ČKD Blansko (jednego z czołowych na świecie producentów turbin wykorzystywanych w hydroenergetyce). (p19) Były one rozprowadzane zwłaszcza w krajach pod panowaniem habsburskim. Najwięcej naturalnie trafiło na własny teren, do dużych i mniejszych miast, miasteczek, a nawet wsi na Morawach. W kontekście „Tereski” trzeba zwłaszcza przyglądnąć się fontannie w miastach Uherské Hradiště (lokalizacja: Zelný Trh), (p20) Příbor (w rynku) (p21) oraz wsi Perna k/Mikulova, a także planom odbudowy studni w trzeciej co do wielkości aglomeracji Republiki Czeskiej, czyli Ostrawie. (p22)

W pierwszym z miast cokół i figura są w stanie idealnym. Posąg posiada spoczywającą na amforze charakterystyczną lampę, którą myślenicka „Tereska” utraciła z początkiem XX w., czego dowodzą archiwalne zdjęcia prezentowane na łamach Gazety Myślenickiej (nr 30/807). W drugim z kolei figura przypomina tę z dziedzińca zamku w Blansku. W Pernie zaś fontanna obecna od 1902 r. na rynku (w formie ulicówki), łączy i modyfikuje pewne elementy znane w Razgradzie, bądź Myślenicach. Charakteryzuje ją identyczna figura (znajdująca się w opłakanym stanie- brak dłoni), ustawiona na kamiennym postumencie (o kształcie prostopadłościanu z tablicą posiadającą napis), umieszczonym w niecce (p23). Zupełnie odwrotny i specyficzny przypadek ma miejsce w węgierskim mieście Kiskunfélegyháza. Fontanna „Angyalos kútja” z 1897 r. upamiętnia zmarłe dzieci fundatorów i posiada cokół jak „Tereska”, z podajnikiem niczym w słoweńskim Logatecu, przy jednoczesnym zastąpieniu kobiety z dzbanem żeliwnym posągiem anioła. (p24) Trochę inną figurę niżeli „Tereska”, przy takim samym cokole, przedstawiała też fontanna stojąca niegdyś na Masarykovo náměstí (p25) w Ostrawie.

Reasumując, za najważniejszy wniosek płynący z niniejszego opracowania należy uznać bez wątpienia ustalenie, że nasza „Tereska” została z całą pewnością odlana nie w Wiedniu, tylko w Blansku, co nie jest zresztą powodem do jakiejkolwiek ujmy. Powstała przecież z ręki doskonałego rzemieślnika, pracującego w największym i najsłynniejszym zakładzie w tej części Europy (obok Huty Gliwickiej [p26]), gdzie prowadzono prace m.in. dla wspaniałych cesarsko-królewskich rezydencji nad Dunajem. Wymaga też odróżnienia producent odlewu od realizatora sieci wodociągowej, którym częstokroć faktycznie były wyspecjalizowane przedsiębiorstwa austriackie. Zaskakująca jest także dość duża ilość i wielorakość fontann w typie „Tereski”. Zlokalizowane są one nie tylko w oddalonym od Myślenic Razgradzie, czy Logatecu, ale przede wszystkim znacząco bliżej, zaraz za miedzą, u naszych południowych sąsiadów. Jakkolwiek, chyba nie każda z nich może być nią nazywana, nawet jeśli pochodzi z Salmových železárni i posiada taki sam cokół. Kluczowe znaczenie w tym względzie trzeba wszak przypisać owej charakterystycznej figurze kobiety z dzbanem. Jej pierwowzór nadal nie jest pewny, bo antyczna rzeźba wymaga odnalezienia. Być może znajduje się we Francji. W rzeczonym świetle nie wydaje się jednak, aby właściwym było nazwanie „Tereską” żeliwnego posągu z tego kraju, w miejscowości Gentioux (umieszczonego na betonowym postumencie z wylewką wody do okrągłej niecki). Nawet gdyby żeliwna dama pochodziła z Blanska, to ma odkryty cały tułów, ręce miast podniesionych opuszczone (w celu wylania wody z wąskiej hydrii trzymanej w dłoniach na wysokości bioder), a głowę lekko ugiętą w prawo, a nie w lewo (p27).

Na zakończenie pragnę przypomnieć Czytelnikom, że ciesząc się z remontu „Tereski”, zapominamy o najważniejszym urządzeniu wodnym dawnych Myślenic, tzw. „Studzience” na Stradomiu, świadczącej o pozycji naszego miasta, niczym krakowskie ujęcie z Wisły na Bielanach. Powinno się do niej podejść z równą troską i to jak najszybciej, póki jest jeszcze co ratować. Ciekawym pomysłem, wpływającym pozytywnie na rozwój turystyki, byłoby na pewno podjęcie partnerskiej współpracy, organizacji warsztatów artystycznych oraz wymian młodzieży z miejscowościami na „fontannowym szlaku”. Nieodzowne wydaje się przy tym umieszczenie, zwłaszcza na „zakopiance”, specjalnych znaków w brązowym kolorze, informujących o myślenickiej starówce, bo przejeżdżający obrzeżami miasta nie zdają sobie sprawy z jego zabytkowego charakteru, znając jedynie walory rekreacyjne.

Tekst i foto: Sebastian Wójcik-Jackowski

 

Przypisy:

1. http://mapa-myslenic.miasto-info.pl/63,fontanna-tereska.html
2. http://e-przewodniki.pl/przewodnik-obiekt-Polska-Myslenice-Fontanna_Tereska-76d5.html
3. http://www.journey.bg/bulgaria/bulgaria.php?guide=4187
4. http://logatec.si/datoteke/IZBOR/OBCINSKE%20SEJE/22.seja/7.pdf
5. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Wagenfuhrer_1900_Vienna_Adriatic_Sea_canal.jpg
6. http://www.helios.si/slo/druzbena-odgovornost/heliosov-sklad-za-ohranjanje-cistih-slovenskih-voda-test/heliosov-sklad-za-ohranjanje-cistih-slovenskih-voda/vodnjaki/3011
7. http://logatec.si/vsebina/litoelezni-vodnjak.html
8.http://www.youtube.com/watch?v=oicb1m5c4Os
9. http://www.smarjeske-toplice.si/znamenitosti.html
10. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Blansko(Wankelovo_n%C3%A1m%C4%9Bst%C3%AD).jpg&filetimestamp=20070406083331
11. http://cs.wikipedia.org/wiki/Klamova_hu%C5%A5
12. http://cs.wikipedia.org/wiki/Karolina_Meineke
13. http://jirik.tk.sweb.cz/archetypy/blansko/blansko.htm
14. http://www.muzeum-blansko.cz/vystavy-koncerty/rekonstrukce-fotogalerie/
15. http://blanensky.denik.cz/serialy/blansko-unikatni-venuse-je-ozdobou-zamku20110629.html
16. http://www.muzeum-blansko.cz/expozice/litina/
17. http://megab.wz.cz/zelezarny/soubory/litina/10.htm
18. http://megab.wz.cz/zelezarny/soubory/litina/25.htm
19. http://www.ckdblansko.cz/
20. http://www.synotrealestate.cz/ws-realestate/kancelarsky-dum-na-zelnem-trhu-v-uherskem-hradisti
21. http://beskydy-valassko.cz/encyklopedie/objekty1.phtml?id=50128&lng=4
22. http://moravskoslezsky.denik.cz/zpravy_region/nova-fakta-ostravska-kasny-20120212.html
23. http://www.slovacko.cz/lokalita/352/perna
24. http://www.tripmondo.com/hungary/bacs-kiskun/ferencszallasi-tanyak/picture-gallery-of-ferencszallasi-tanyak/
25. http://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_Tomasza_Masaryka_w_Ostrawie
26. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lewska_Odlewnia_%C5%BBeliwa_w_Gliwicach
27. http://www.streetviewandmaps.com/pl/map/fr/240803-Gentioux-Pigerolles/