SS-Sturmscharführer Vollbrecht i inni (cz. 1)

Po przeszło jedenastu latach od chwili umorzenia – z powodu niewykrycia sprawców przestępstwa – śledztwa w sprawie zbrodni nazistowskiej będącej zbrodnią przeciwko ludzkości, polegającej na dokonaniu, poprzez rozstrzelanie, zabójstwa dwudziestu sześciu obywateli polskich podczas akcji pacyfikacyjnej w Sułkowicach w dniu 24 lipca 1943 r. ujawniamy nazwiska czterech funkcjonariuszy, którzy brali w niej udział.

Nocą, 23/24 lipca 1943 r. Niemcy otoczyli Sułkowice i dolną część Harbutowic, po czym przystąpili do poszukiwania i zatrzymywania osób, których nazwiska figurowały na posiadanej przez nich liście. W trakcie trwania tych czynności zastrzelili próbującego ratować się ucieczką Jana Piechotę (ur. w 1899 r.). Zatrzymanych zgromadzono przed stodołą plebańską i nakazano im położyć się twarzą do ziemi. Następnie wprowadzano ich kolejno do stodoły, gdzie byli przesłuchiwani. Po skrępowaniu rąk zawieszano ich na belce i bito kijami do utraty przytomności. Po przesłuchaniu wynoszono ich przed stodołę. Po południu Niemcy przystąpili do ich rozstrzeliwania; niektórych jednakże spośród przesłuchanych (Antoniego Bielę, Michała Piechotę, Józefa Garbienia, Stanisława Łaskiego, Jana Ziemblę; czy jeszcze kogoś – nie wiadomo) pozostawili przy życiu, dołączając następnie do grupy, którą wywieźli do obozu. W międzyczasie pozostałych mieszkańców spędzono na tzw. rynek bydlęcy, a w ich domach przeprowadzono rewizje. Na wieś nałożono karny kontyngent.

Zamordowani wówczas zostali: bracia Julian (ur. w 1919r.) i Władysław (ur. w 1920r.) Bargłowie, Tadeusz Bernecki (ur. w 1911r.), Bronisław Biela (ur. w 1920r.), Franciszek Jończyk (ur. w 1902 r.), Feliks Kiebzak i jego syn Stefan, Antoni Krupa (ur. w 1919r.), Jan Latoń (ur. w 1924r.), sołtys Józef Latoń (ur. w 1887r.), Józef Latoń (ur. w 1919r.), Jan Postawa (ur. w 1897r.), Stanisław Postawa (ur. w 1911r.), Stefan Pułka (ur. w 1920r.), Jan Stokłosa (ur. w 1917r.), Franciszek Stopka, bracia Roman (ur. w 1914r.) i Szczepan (według innych źródeł Stefan) Szczepaniakowie (ur. w 1912r.), Brygida Żyłowska (ur. w 1912r.), Zygmunt Starzyk względnie Strażyk z Krakowa (lat 29) oraz dwie osoby z Harbutowic, wymienione poniżej.

W Harbutowicach w czasie wypędzania mieszkańców z domów zastrzeleni zostali Franciszek Hyrlicki (ur. w 1902r.) i Karol Kluzik; rany natomiast odnieśli Józef Twardosz (ur. w 1902r.) – następnie zamordowany oraz Franciszek Rozum i małoletni Stanisław Malina. Trzynaście zatrzymanych osób zabrano następnie do Sułkowic, gdzie dwie z nich, Zofię Budzoń i Adama Rusina (ur. w 1915r.), zamordowano.

Do obozu wywiezieni zostali: Józef Bargieł, rolnik Józef Betlej (ur. w 1904r.) i jego żona Salomea (ur. w 1903r.), instruktor w Szkole Zawodowej Przemysłu Żelaznego Rafał Biela (ur. w 1884r., zm. w 1945r.), jego żona Katarzyna (ur. w 1884r., zm. w 1956r.) oraz ich syn Albin (ur. w 1918r.), Antoni Biela, Józef Garbień (ur. w 1920r., zm. w 2000r.), Stefan Garbień, Michał Jończyk (ur. w 1912r.), Józef Kania, Ewa Kiebzak, Józef Kiebzak, Zofia Kiebzak, Józef Kozik, Stefania Kozik i jej nieznany z imienia syn, Ludwik Król (ur. w 1919r.), Jan Krupa, Józef Krupa (ur. w 1914r., Franciszek Kurzyniec (ur. w 1912r.), Antoni Leśniak i jego żona Stefania (ur. w 1922r.), Maria Łaska, Stanisław Łaski (ur. w 1916r.), Józef Matulski, szewc Roman Matulski (ur. w 1911r.) i jego żona Stanisława (ur. w 1919r.), Stanisław Matulski, Józef Moskal, Michał Piechota (ur. w 1903r.), Jan Piegza, Józef Piegza, Stanisław Piegza, Jan Pułka, Julia Sroka (ur. w 1901r.), Genowefa Stokłosa, Roman Stokłosa (ur. w 1914r.), kowal Jan Szebesta i jego żona Stefania (ur. w 1903r.), Jan Światłoń (ur. w 1917r.), Józef Światłoń, Anna Tyrawa, Franciszek Tyrawa, Jan Tyrawa, Maria Tyrawa, Anastazja Włoch, kowal Józef Włoch (ur. w 1901r.), kowal Franciszek Ziembla (ur. w 1879r.) oraz jego synowie Jan (ur. w 1918r.) i Stanisław (ur. w 1912r., zm. w 2011r.), Stanisława Ziembla, Józef Ziębla [I], Józef Ziębla [II]. Prawdopodobnie wszyscy pochodzili z Sułkowic.

Do grupy tej dołączono pozostałych z zatrzymanych w Harbutowicach, którymi byli: Józef Bobeł, Jan Bogdał, Roman Bogdał, Teodor Garbień, Julia Gielata, Ludwik Gielata, Stanisław Mrowiec, Mikołaj Nalepa, Szczepan Oliwa, Franciszek Rozum, Józef Stręk. Jak się wydaje, z wioski tej mógł również pochodzić Stanisław Bobeł (co oznaczałoby, że w Harbutowicach zatrzymano czternaście, a nie trzynaście osób).

Najprawdopodobniej wszystkie z wyżej wymienionych sześćdziesięciu sześciu osób osadzono w Obozie Pracy Wychowawczej w Płaszowie (Arbeitserziehungslager Plaszow) na okres sześciu tygodni (jak się wydaje większość) lub sześciu miesięcy. Spośród tej grupy w obozie zginęli Roman Bogdał i Teodor Garbień, obaj z Harbutowic. Natomiast, czy ktoś z Sułkowic zginął – nie ustalono. Wiadomo jedynie, że w wyniku pobytu w AEL Plaszow kaleką został Albin Biela (w wyniku uszkodzenia nerwów prawej dłoni).

„Im besonderen Einsatz…”

5 lutego 1944r. nieustalony z nazwiska major policji ochronnej i komendant obszaru ochronnego „Zachód” w dystrykcie krakowskim (Major der Schutzpolizei und Kommandeur des Schutzgebietes West im Distrikt Krakau) przygotował wniosek o wyróżnienie czterdziestu dwóch podległych mu funkcjonariuszy Krzyżem Zasługi Wojennej II Klasy z Mieczami (Kriegsverdienstkreuz 2. Klasse mit Schwertern). W gronie przedstawionych do odznaczenia znalazł się Wilhelm Liebmann, służący w żandarmerii (w stopniu Meister der Gendarmerie). W jego przypadku jedynym uzasadnieniem dla nadania odznaczenia był – ukryty pod eufemizmem „przedsięwzięcia” (Unternehmen) w ramach „walki z bandami” – udział w pacyfikacji Sułkowic: „Szczególnym wkładem w walce z uzbrojonymi bandami wyróżnił się ze swoim oddziałem odważanym i dzielnym zachowaniem w przedsięwzięciu w rejonie Sułkowic-Harbutowic, okręg Kraków, 23/24 lipca 1943r., i istotnie przyczynił się do rozbicia bandy. Łącznie 26 bandytów zostało zniszczonych. L[iebmann] ponownie osiągnął tutaj szczególne zasługi w obliczu wroga.”

16 maja 1944r. komendant policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w dystrykcie krakowskim SS-Obersturmbannführer Rudolf Christoph Batz (ur. w 1903r., w 1961r. popełnił samobójstwo w areszcie) przygotował wnioski o wyróżnienie Krzyżem Żelaznym II klasy (Eiserne Kreuz 2. Klasse) funkcjonariuszy Gestapo SS-Sturmscharführer’a i Kriminalsekretär’a Ericha Roberta Gustava Vollbrechta oraz SS-Oberscharführer’a i Kriminalassistent’a Aloisa Bohnerta. Osiem dni wcześniej wzięli oni udział w operacji w Łęgu (w 1941r. przyłączonym do Krakowa), w trakcie której otoczono dom Józefa Bobra ps. „Karp”. Znajdowały się w nim – pochodzące ze zrzutu – broń i amunicja, chronione przez dziesięciu (a może jedenastu) żołnierzy Armii Krajowej. Podczas walki z budynku zdołało wyrwać się jedynie czterech Akowców: ppor. cichociemny (cc) Jerzy Niemczycki ps. „Janczar” oraz żołnierze krakowskiego „Żelbetu”: plut. Zbigniew Dudzikowski ps. „Wyrwidąb”, sierż. Edward Grzyb ps. „Sęp” i sierż. Tadeusz Żuwała ps. „Rezuła”. Polegli: ppor. cc Bronisław Kamiński ps. „Golf”, ppor. cc Włodzimierz Lech ps. „Powiślak”, ppor. cc Józef Wątróbski ps. „Jelito” oraz Leszek Korol ps. „Krystian” (wg innego źródła „Christian”), Zygmunt Szewczyk ps. „Tygrys” i Henryk Walczak ps. „Waligóra” z „Żelbetu”. W zgliszczach odnaleziono ponadto szczątki jeszcze jednej, nieznanej z nazwiska osoby, być może żołnierza lub współpracownika AK. W trakcie starcia śmierć ponieśli także cywile – Eleonora Tynor i jej wnuk Kazimierz Tynor (lat 13), a ranna została Anna Stachowicz (która później zmarła w wyniku odniesionych obrażeń). Po stronie okupanta zginął jeden gestapowiec.

Dodatkowe uzasadnienie dla nadania odznaczeń stanowiły wcześniejsze „zasługi” w „unieszkodliwianiu band”. W przypadku Vollbrechta na zasadzie pars pro toto wymieniono pięć z nich: udział w likwidacji w dniu 20 kwietnia 1943r. jakiegoś warsztatu zajmującego się produkcją materiałów wybuchowych; udział w rozminowaniu torów kolejowych w okolicy Krzeszowic w dniu 16 listopada 1943r.; kierowanie obławą w Ojcowie (opisaną we wniosku jako ujęcie pięciu uczestników „szkoły oficerskiej”), w trakcie której zostali zatrzymani, a następnie rozstrzelani żołnierze oddziału dyspozycyjno-wykonawczego „Skrzetuski” pod dowództwem Aleksandra Dziura-Dziurskiego ps. „Kmita”: Tadeusz Duras ps. „Jastrząb”, Teofil Niemiec ps. „Mars” i Władysław Banaś ps. „Mewa” (ponadto podczas ucieczki ranni zostali Kazimierz Kałuża ps. „Sokół” i Antoni Żelazo ps. „Sęp”); a także – znowu ukryte pod hasłem „walki z bandami” – kierowanie pacyfikacjami w Liszkach i Piekarach („4.7.[19]43r. pod jego kierownictwem w Liszkach i Piekarach ponad 20 bandytów w walce udało się zastrzelić lub aresztować.”) oraz w Sułkowicach („24.7.[19]43r. zostało w i przy Sułkowicach pod jego kierownictwem ponad 20 bandytów w walce zostało zastrzelonych lub aresztowanych”).

W przypadku zaś Bohnerta dodatkowo przytoczone „zasługi” były „skromniejsze”; poza „strzelaniną” w Sułkowicach przełożony przywołał jedynie udział we wspomnianej obławie w Ojcowie. Przyczyną, z powodu której owa lista była krótsza, było zapewne to, że funkcjonariusz ten został już wcześniej – w styczniu 1943r. – wyróżniony Krzyżem Zasługi Wojennej II Klasy z Mieczami.

15 czerwca 1944r. wniosek o wyróżnienie dziesięciu funkcjonariuszy Krzyżem Zasługi Wojennej II Klasy z Mieczami przygotował nieustalony z nazwiska SS-Sturmbannführer, Major der Schutzpolizei und Kommandeur des Polizei Wach-Bataillon XXI. W grupie tej był Adolf Kürzl, służący w rezerwie policji ochronnej (w stopniu Zugwachtmeister der Schutzpolizei der Reserve). Uczestniczył on w „walkach z bandami”, z których wymieniono udział w: „akcjach przeszukiwawczych” (Durchsuchungsaktionen – kolejne eufemistyczne określenie na akcję pacyfikacyjną): 24 lipca 1943r. w Sułkowicach oraz 26 sierpnia 1943r. w m. „Pradla-Jasienice” (być może chodziło o jakieś egzekucje w miejscowościach Pradła i Jasieniec; w zbiorze kwestionariuszy sądów grodzkich w sprawie egzekucji odnaleziono jedynie zapisy odnoszące się do rozstrzelania jednej osoby w Jasieńcu w dniu 6 października 1943r. oraz czterech osób w Pradłach w dniu 16 lipca 1943r. i pięciu osób tamże w dniu 15 listopada 1943r.), w trakcie których „przez swoją niestrudzoność i dokładność szczególnie wyróżnił się”; przeczesywaniu lasu i potyczce w Kamieniu w dniu 13 września 1943r. oraz w wykryciu bunkrów na południu Bochni w dniu 11 grudnia 1943r.

Cytowane wnioski znajdują się w zespole „Zbiór wniosków na odznaczenia dla funkcjonariuszy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie”, przechowywanym obecnie w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (spis IPN GK 107). Został on wyodrębniony z zespołu „Der Höhere SS und Polizeiführer im GG” (Wyższy Dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie), podczas prac archiwalnych prowadzonych w Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce do 1965r.

Pacyfikacja Liszek i aresztowania w Piekarach

Nocą 4 lipca 1943r. Niemcy otoczyli Liszki. Mieszkańców (z wyjątkiem matek z dziećmi, które zamknięto w budynkach szkoły i ochronki) spędzili na łąkę u stóp wzgórza zwanego Maciejówką, a w ich domach przeprowadzili rewizje. Zgromadzonym nakazano położyć się twarzą do ziemi. W stojącej na Maciejówce stodole Niemcy zorganizowali miejsce przesłuchań. Przesłuchiwanym wiązano ręce za plecami i wieszano ich na belce. Następnie przystępowano do bicia ich kijami do utraty przytomności. Po przesłuchaniu wynoszono ich lub wyprowadzano na zewnątrz, jedynie Mieczysława Steczka rzucono w kąt stodoły, dzięki czemu przeżył – zapewne o nim zapomniano. Późnym popołudniem rozstrzelano przesłuchiwanych; poza Steczką losu tego uniknął 16-letni Jan Kowalik, za którym wstawił się jeden z Niemców, znający go z widzenia (Kowalik był zatrudniony w pobliżu jego miejsca pracy).

Zamordowani zostali: rolnik Stanisław Bator (ur. w 1925r.), stolarz Paweł Bulda (ur. w 1897r.), Jan Galos (ur. w 1911r.), rolnik Feliks Kosycarz (ur. w 1899r.), rolnik Władysław Kosycarz (ur. w 1911r.), pracownik biurowy Edward Kowalik (ur. w 1911r.), kołodziej Jan Kowalik (ur. w 1879r.), rolnik Stanisław Kowalik (ur. w 1907r.), Anna Kollman (ur. w 1890r.), prawnik Tadeusz Kollman (ok. 30 lat), urzędnik Antoni Kubera (ur. w 1915r.), Władysław Pyla (ur. w 1911r.), Stanisław Piechoczek (ok. 22 lat; wysiedleniec ze Śląska), por. Józef Rospond (ur. w 1918r.), rolnik Andrzej Steczko (ur. w 1890r.), rolnik Józef Steczko (ur. w 1920r.), rolnik Tadeusz Steczko (ur. w 1907r.), Ryszard Skudrzyk (ok. 20 lat; wysiedleniec ze Śląska), blacharz Józef Suchan (ur. w 1910r.), członek rodziny właścicieli majątku w Kryspinowie i Liszkach Antoni Suski (ur. w 1899r.), robotnik Szmerek (ur. w 1924r.; według Adama Kowalika miał na imię Henryk, natomiast według Stanisława Rosponda – Andrzej), prawnik Józef Tyrała (ur. w 1913r.), rolniczka Anna Wąsik (ur. w 1921r.), rolniczka Stefania Wąsik (ur. w 1922r.), rolnik Wincenty Wąsik (ur. w 1914r.), robotnik Władysław Wąsik (ur. w 1904r.), woźny Władysław Wąsik (ur. w 1921r.), rymarz Piotr Wyroba (ur. w 1881r.), rolnik Władysław Wyroba (ur. w 1907r.), NN (prawdopodobnie Madeja z Grojca).

Na mieszkańców nałożono karny kontyngent. Po egzekucji Niemcy spalili dom i sklep Piotra Wyroby. Po podpaleniu budynku, wybiegł z niego jego syn Jan (ur. w 1920r.). Był on jednym z pierwszych, których wywołano na przesłuchanie, lecz do tej pory pozostawał w ukryciu. Ujęty, został zabrany przez Niemców, a we wrześniu osadzony w KL Auschwitz (nr więźniarski 151253), skąd zbiegł w maju 1944r.

Tego samego dnia nad ranem Niemcy spędzili mieszkańców Piekar na znajdujące się w centrum wsi pastwisko. Nakazali im położyć się twarzą ku ziemi. Osoby, które próbowały ratować się ucieczką oraz uznane za podejrzane zostały zamknięte w pobliskiej stodole, gdzie były przesłuchiwane i bite. Późnym popołudniem, po załadowaniu osiemnastu – według relacji kierownika szkoły podstawowej – aresztowanych na samochody, Niemcy zwolnili pozostałych mieszkańców. Zatrzymanych, poza Stanisławem Sroką (ur. w 1921r.), uciekinierem z robót przymusowych, który został osadzony w więzieniu Montelupich, a następnie wywieziony do obozów koncentracyjnych: KL Auschwitz, (gdzie otrzymał nr więźniarski 152946 oraz KL Mauthausen – nr więźniarski 39169), przewieziono do obozu w Płaszowie. Nie wszystkie nazwiska zostały przez badacza owego zagadnienia Adama Kowalika ustalone; wśród zatrzymanych byli: Andrzej Feuer, Albin Gajowy, Maria i Władysław Karasiowie, Władysław Klimczyk, Jakub Ludwikowski, Józef Ludwikowski, Stanisław Ludwikowski, Andrzej Łęcki, Albin Pyla, Andrzej Soból, Jan Suchan. Większość zwolniono z obozu po kilku tygodniach. cdn

Jarosław Piotr Ptak